Η
νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, μαζί με τη νηστεία της Τετάρτης και της
Παρασκευής, είναι οι αρχαιότερες και μόνες νηστείες, που έχουν Οικουμενική
κάλυψη, δηλαδή επικυρώθηκαν με Κανόνες Οικουμενικής Συνόδου ( ξθ΄ Αγ. Αποστ.,
ε΄ της Α΄, β΄, κθ΄ και πθ΄ της ΣΤ΄ ). Οι λοιπές καθιερωμένες νηστείες του
έτους, βασίζονται στην Ιερή Παράδοση της Εκκλησίας μας, που κι αυτή είναι
ισχυρή και έγκυρη.
Η νηστεία
της Μεγάλης Τεσσαρακοστής ανάγεται ήδη πιο αποστολικούς χρόνους και
θεσμοθετήθηκε κατά μίμηση της σαραντάμερης νηστείας του Κυρίου μας ( Ματθ. δ΄,
2 ), ως και των σαραντάμερων νηστειών των Προφητών Μωυσέως ( Εξοδ. λδ΄, 28 )
και Ηλιού ( Γ΄ Βασ. ιθ΄ 8 ).
Η
αρχαιότητά της, έγκειται και στο γεγονός, ότι μόνον κατ αυτή, σε αντίθεση με
τις άλλες μεταγενέστερες μακρές νηστείες, δεν επιτρέπεται η τέλεση της
αναιμάκτου θυσίας (τελείας Λειτουργίας), παρά μόνο τα Σάββατα και τις Κυριακές.
Από
νωρίς συνδέθηκε με την αρχαία νηστεία του Πάσχα, της μιάς, δύο και μετά έξι
ημερών πρό της Κυριακής του Πάσχα (Μεγάλη Εβδομάδα). Μιά εκδοχή, ότι αρχικά η
Τεσσαρακοστή συνδέθηκε με τα Θεοφάνεια, κατά ακριβή μίμηση της σαραντάμερης
νηστείας του Κυρίου στην έρημο μετά το Βάπτισμα Του, αρχόμενη από τις 7
Ιανουαρίου, δεν έχει αποκτήσει σταθερά ερείσματα και θεμελιωμένες αποδείξεις.
Αρχικό νόημα
Τό
νόημα της νηστείας των σαράντα ημερών, αρχικά ήταν ταυτισμένο με την
προετοιμασία των Κατηχουμένων και "τών πρός το άγιον φώτισμα
ευτρεπιζομένων", για το βάπτισμά τους, κατά τη νύκτα του Μ. Σαββάτου, στην
παννυχίδα - αγρυπνία του Πάσχα. στη "Λειτουργία της Μ.
Τεσσαρακοστής", των Προηγιασμένων Δώρων ή Προηγιασμένη, οι σχετικές
"δεήσεις", που μέχρι σήμερα έχουν διατηρηθεί ανέπαφες, μαρτυρούν αυτό
το αρχικό νόημα. το αυτό μαρτυρεί και η καθημερινή Ανάγνωση, στις Ακολουθίες
αυτής της περιόδου, των Βιβλίων, που χρησιμοποιούσε η Αρχαία Εκκλησία για
Κατήχηση, ήτοι της Γενέσεως, του Ησαία και των Παροιμιών.
Τό
Πάσχα παρέχει τη μεγάλη ιερότητα που έχει το Μυστήριο του Αγίου Βαπτίσματος, ως
συμμετοχή (συνταφή και συνανάσταση) στον εκούσιο Θάνατο και την Ανάσταση του
Κυρίου, κατά την θεμελιώδη ερμηνεία του θείου Παύλου: "συνετάφημεν αυτώ
διά του βαπτίσματος εις τον θάνατον, ίνα ώσπερ ηγέρθη Χριστός εκ νεκρών, ούτω
και ημείς εν καινότητι ζωής περιπατήσωμεν" (Ρωμ. ς΄ 4). Η Λειτουργία της
Παννυχίδας του Πάσχα ήταν μιά καθαρά "βαπτισματική" Λειτουργία,
στοιχεία της οποίας, έχουν μέχρι σήμερα διατηρηθεί στην αντίστοιχή της εσπερινή
Λειτουργία του Μ. Σαββάτου (Εσπερινός Αναστάσεως με τη Λειτουργία του Μ.
Βασιλείου).
Αυτά
είναι:
α) τα 15 Παλαιοδιαθηκικά Αναγνώσματα του ῾Εσπερινού
(σήμερα αναγινώσκονται τρία) για την κάλυψη του χρόνου Βαπτίσεως των
Κατηχουμένων στο Βαπτιστήριο και σε αναμονή των πιστών για την υποδοχή τους στο
Ναό, που γινόταν με την ψαλμωδία του εισοδικού ύμνου "Οσοι εις Χριστόν
εβαπτίσθητε...", για την τέλεση της Λειτουργίας,
β) τα
Καινοδιαθηκικά Αναγνώσματα (Απόστολος και Ευαγγέλιο), που είναι του Αγίου
Βαπτίσματος καί
γ) η
ψαλμωδία του βαπτισματικού ύμνου "Οσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε...",
σε αντικατάσταση του Τρισαγίου ύμνου.
Περίοδος μετανοίας
Η
σταδιακή ατονία του θεσμού των Κατηχουμένων με την επικράτηση του
νηπιοβαπτισμού κατά τον 6ο αιώνα, είχε ως αποτέλεσμα α) την κατάργηση της
ομαδικού βαπτίσματος, ως μεγάλου εκκλησιαστικού γεγονότος, συνδεδεμένου με τη
Λειτουργία του Πάσχα, β) την τέλεση μεμονομένων πλέον (ιδιωτικών!) βαπτίσεων,
αποσυνδεμένων από το Πάσχα ή από άλλες μεγάλες Δεσποτικές εορτές (Χριστούγεννα,
Θεοφάνεια, Πεντηκοστή, που όμως μέχρι σήμερα διατηρούν τον βαπτισματικό τους
χαρακτήρα στη Λειτουργία), αλλά κυρίως γ) την αλλαγή του νοήματος και του
χαρακτήρα της Μ. Τεσσαρακοστής, από "κατηχητικής" περιόδου
προετοιμασίας των Κατηχουμένων (καί όλης της εκκλησιαστικής κοινότητος, για το
γεγονός της εισόδου "διά του βαπτίσματος" νέων μελών σ αυτήν), σε
περίοδο "μετανοίας", προετοιμασίας των πιστών για τον εορτασμό του
Πάσχα.
Τό
νόημα του Χριστιανικού Πάσχα, ως προσωπικής διαβάσεως του καθενός μας "διά
της Εκκλησίας" και μέσα στην Εκκλησία, από το ζοφερό χώρο της δουλείας των
παθών και της αιχμαλωσίας του Σατανά, στο χώρο της ελευθερίας των "υιών
του Θεού", της Νέας Επαγγελίας, προσφέρει ακριβώς την "ανάληψη"
του αγώνα, γι αυτήν την υπέρβαση, στο "στάδιο των αρετών", την Μ.
Τεσσαρακοστή. Αυτή η υπέρβαση θά επιτευχθεί με τη μετάνοια, όπως ακριβώς την
εξήγγειλε η εκπλήρωση και φανέρωση της πρώτης "επαγγελίας του
Πατρός", ο Μεσσίας, στην πρώτη Του διδασκαλία: "Μετανοείτε, ήγγικεν
γάρ η βασιλεία των ουρανών". Η μετάνοια είναι άλλωστε το "δεύτερο
βάπτισμα" και ταυτίζεται με τον "αγώνα της νηστείας", που είναι
η Μ. Τεσσαρακοστή.
Ο
νέος αυτός προσανατολισμός της Μ. Τεσσαρακοστής, συνέβαλε, ώστε από τον 9ο
κυρίως αιώνα να δημιουργηθεί, με κέντρο τη Μονή του Στουδίου στην
Κωνσταντινούπολη και ειδικότερα από τον άγιο Θεόδωρο το Στουδίτη αρχικά, το
λειτουργικό βιβλίο της Μ. Τεσσαρακοστής "Τριώδιο", στο οποίο
καταχωρήθηκε και διασώθηκε ο τεράστιος και αξεπέραστος υμνολογικός πλούτος,
επικεντρωμένος ακριβώς στο νέο νόημα, τη μετάνοια. το βιβλίο αυτό φανερώνει και
τον τελικό σύνδεσμο της Τεσσαρακοστής με τη Μεγάλη ῾Εβδομάδα, την προέκταση της
αρχαίας νηστείας του Πάσχα.
Ο τρόπος της νηστείας
α) Περίοδος Τριωδίου.
Στήν
εβδομάδα της Τυροφάγου, κατάλοιπο της Τεσσαρακοστής των 8 εβδομάδων,
προστέθηκαν και άλλες δύο, η "Προφωνήσιμος" και η
"Απόκρεως", για να γίνουν τρείς, οι εβδομάδες προετοιμασίας για την
είσοδό μας στη Μ. Τεσσαρακοστή. Η περίοδος αυτή ονομάζεται "Τριώδιο".
Στή
Νηστεία της Μ. Τεσσαρακοστής εισερχόμεθα σταδιακά, κατά την περίοδο του
Τριωδίου, περίοδο πνευματικής προετοιμασίας για την είσοδό μας σ αυτήν.
Κατά
την πρώτη εβδομάδα (από την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου μέχρι την Κυριακή
του Ασώτου), που καλείται Προφωνήσιμη, επειδή αποτελεί την προαναγγελία της Μ.
Τεσσαρακοστής, ή "αρτσιβούριο" ( =προπομπός), έχουμε όλες τις μέρες
της εβδομάδος "κατάλυσιν εις πάντα" (απολυτή).
Κατά
την δεύτερη εβδομάδα, της Αποκριάς ή Κρεατινής (από την Κυριακή του Ασώτου
μέχρι την Κυριακή των Απόκρεω), καταλύουμε εις πάντα, εκτός Τετάρτης και
Παρασκευής, ημέρες αυστηρής νηστείας. Η Κυριακή των Απόκρεω, είναι η τελευταία
ημέρα, που τρώμε κρέας.
Καί
κατά την τρίτη εβδομάδα, την Τυροφάγο ή Τυρινή (από την Δευτέρα μετά την
Κυριακή των Απόκρεω μέχρι και την Κυριακή της Τυροφάγου), καταλύουμε απ όλα,
όλες τις ημέρες, εκτός από κρέας (λευκή νηστεία). την εβδομάδα αυτή ο άγιος
Θεόδωρος ο Στουδίτης την ονομάζει "προνήστιμον" και η υμνογραφία
"προκαθάρσιον", επειδή κατ εξοχήν αυτή μάς προετοιμάζει, για να
εισέλθουμε στην Τεσσαρακοστή.
Μέ
την Κυριακή της Τυρινής, κλείνει η προπαρασκευαστική περίοδος των τριών
εβδομάδων του Τριωδίου και εισερχόμεθα στην Μ. Τεσσαρακοστή.
β) Μ. Τεσσαρακοστή.
Κατά
την Μ. Τεσσαρακοστή, η νηστεία είναι αυστηρή, άνευ καταλύσεως "οίνου και
ελαίου".
Λάδι
και κρασί καταλύουμε μόνο τα Σάββατα και τις Κυριακές (ως λύση της νηστείας),
και κατά την εορτή των αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων. Αν κάποιοι τρώνε λάδι
Δευτέρα, Τρίτη και Πέμπτη, αυτό γίνεται για ιδιαίτερους λόγους αδυναμίας ή
ασθενείας, με τη διάκριση και έγκριση του Πνευματικού.
Ψάρι
καταλύουμε κατά την εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.
Η
πρώτη εβδομάδα ονομάζεται Καθαρά. Ξεκινάει την Καθαρά Δευτέρα, ημέρα αυστηρής
νηστείας, που χαρακτηρίστηκε έτσι, από το ιστορικό πείραμα του αυτοκράτορα
Ιουλιανού του Παραβάτη, ο οποίος αποπειράθηκε κατά την ημέρα αυτή να μολύνει
τις τροφές των χριστιανών στη Κωνσταντινούπολη. Η πανουργία αυτή αποκαλύφθηκε
με τήν, από τον Θεό, επέμβαση του αθλοφόρου αγίου μάρτυρος Θεοδώρου, του
προερχόμενου από το Τηρωνικό τάγμα ( Τήρων = νεοσύλλεκτος ), Ο άγιος Θεόδωρος ο
Τήρων, διά του Πατριάρχου ΚΠόλεως Ευδοξίου, παρώτρυνε το λαό να τραφεί με
κόλλυβα. το παράδοξο αυτό θαύμα γιορτάζεται το Σάββατο της Α΄ αυτής εβδομάδας
της Τεσσαρακοστής, επειδή "εν τη Τεσσαρακοστή ου τελούνται μνήμαι
μαρτύρων, ει μη εν Σαββάτω και Κυριακή". ῾Η εβδομάδα αυτή τηρείται με
ξηροφαγία ή με τριήμερο αποχή (υπέρθεση) από παντός τροφίμου κατά τις τρείς πρώτες
μέρες, ή ακόμη με ασιτία μέχρι το Μ. Απόδειπνο της Πέμπτης και τους
Χαιρετισμούς της Παρασκευής.
Αρχιμ.
Μαξίμου Ματθαίου